මොළය ‘කචල්’ වීම

මොළයේ ව්‍යාකුලතාව(brain fog) යනු කුමක්ද?

මානසික අපැහැදිලි බව කලකිරීමට තුඩු දෙන්නක් විය හැකි අතර නින්ද නොමැතිකම හෝ  පිටතට නොපෙනෙන ශරීරගත රෝගයක් නිසා පවා ඇති වන්නට පුළුවන. නිදන්ගත නැතිනම් කලක් සිට පවතින මොළයේ ව්‍යාකුලතාව සාමාන්‍යයෙන් විස්තර කරන්නේ අවධානය යොමු කිරීමේ අපහසුව, මෘදු ව්‍යාකූලත්වය, “අපැහැදිලි” හෝ අලස සිතුවිලි, අමතක වීම සහ සාමාන්‍යයෙන් දැනෙන තෙහෙට්ටුවක් ලෙසය.

ඔබට සෘජුව සිතීමට නොහැකි තරමට  කෙදිනක හෝ ඔබ වෙහෙසට පත් වී තිබේද, නැතහොත් යමක් කියවන විට, එකම වාක්‍යය නැවත නැවත කියවීමින් සිටින් අවස්ථ තිබෙන්වා ද? මොළයේ ව්‍යාකුලතාවයෙන්පසුවන පුද්ගලයන්ට, මෙම අත්දැකීම් එදිනෙදා ජීවිතයේ කොටසක් වේ.එහෙත්  මොළයේ ව්‍යාකුලතාව යන්නෙන් ඇත්තටම අදහස් කෙරෙන්නේ කුමක් ද? ඒ වගේම, එය එය සැලකිලිමත් වීමට, උනන්දුවක් දැක්වීමට හේතුවක්ද?

නිලානුගතව ගතහොත්, “මොළයේ ව්‍යාකුලතාව” යනු වෛද්ය විද්‍යාත්මක යෙදුමක් නොවේ. “එය, තමන්ට මොකද වෙන්නේ කියලා තම වෛද්‍යවරයාට සන්නිවේදනය කිරීමට තැත් කීඉමේ දී රෝගීන් දැන් භාවිතා කරන වාචික ප්‍රභාෂා යෙදුමක්.”   යේල් වෛද්‍ය විද්‍යාලයේ ස්නායු විද්‍යාඥයෙකකු වන Amy Arnsten පවසයි.

මෙම යෙදුම සාමාන්‍යයෙන් භාවිතා වන්නේ අවධානය යොමු කිරීමේ අපහසුතාව, මෘදු ව්‍යාකූලත්වය, “අපැහැදිලි” හෝ අලස සිතුවිලි,  අමතක වීම සහ සාමාන්‍යයෙන් දැනෙන තෙහෙට්ටුව  වැනි නිතර පවතින රෝග ලක්ෂණ සමූහයක් විස්තර කිරීමට ය. බොහෝ පුද්ගලයින්ට මෙම සංවේදන(sensations) පිළිබඳව යම් හුරුපුරුදු බවක් ඇත, එසේනමුත් මෙම සංවේදන කල පැතුනහොත් ඒවා පුද්ගලයෙකුගේ ජීවන තත්ත්වයට බලපායි.

මොළයේ ව්‍යාකුලතාව සඳහා නිත්‍ය සායනික නිර්වචනයක් නොමැති නිසාම, එය සැබවින් පවතින්නක් නොවන බවක් අදහස් නොවේ. “මොළයේ ව්‍යාකුලතාව මම දකින්නේ යම් දෙයක් වැරදී ඇති බවට හෝ යම් දෝෂයක් ඇති බවට ලකුණක් ලෙසයි.”  ස්නායු විද්යාඥයෙක් සහ “Beating Brain Fog”පොතේ කතුවරයා ද වන Sabina Brennan, Live Science වෙත ඊමේල් පණිවුඩයක් එවමින් පවසයි.

මොළයේ ව්‍යාකුලතාව ඇතිවීමට හේතුව කුමක්ද?

මොළයේ ව්‍යාකුලතාව සහිත රෝගීන්ට පිටතට නොපෙනෙන ශරීරගත  සෞඛ්‍ය තත්වයක් තිබිය හැකිය. සැලසුම් කිරීම සහ තීරණ ගැනීම වැනි සංජානන ක්‍රියාවලීන්ට සම්බන්ධ වන මොළයේ පුරෝලලාට බාහිකය( ලෙස හැඳින්වෙන ප්‍රදේශයකට යම් මෘදු ව්‍යුහාත්මක හෝ ක්‍රියාකාරී හානියක් නිසාවෙන් එය ඇති විය හැක. ලලාට ඛ්ණ්ඩිකාවෙහි(frontal lobe)  කොටසක් ආවරණය වන මෙම කලාපය, “අපගේ මොළයේ වඩාත්ම මෑතකදී පරිණාමය වූ කොටස වන අතර, සංවේදක වල්කවල මෙන් අපගේ පැරණි, වඩාත් සාම්ප්‍රදායික පරිපථවලට වඩා එයට වෙනස් ස්නායු සම්ප්‍රේෂණයක් ඇත” යනුවෙන් Arnsten පවසයයි. මෙම සියුම් ස්නායුක පරිපථ, ආසාදනය හෝ හිස ක්ෂතිය්ය නිසා ඇතිවන ප්‍රදාහයට විශේෂයෙන් සංවේදී විය හැක.

එනමුත් මොළයේ ව්‍යාකුලතාව සමග තත්වයන් ඇති විය හැකිය.  බහු ජාරඨ්‍යය(multiple sclerosis) හෝ ලූපසය(lupus) වැනි ප්‍රදාහමය රෝගවලට නිදන්ගත මොළයේ ව්‍යාකුලතාව, මෙන්ම Lyme රෝගය වැනි බැක්ටීරියා ආසාදන ඇති කළ හැක. මානසික අවපීඩනය(depression) හෝ කාංසාව ඇති රෝගීන් මොළයේ ව්‍යාකුලතාව හා සම්බන්ධ විසිරුණු, අවුල් සහගත හැඟීම්  හුරුපුරුදු ගතියක් තිබිය හැකිය. අධි රුධිර පීඩනය, අඩු රුධිර සීනි, හිස තුවාල සහ නින්ද අහිමිවීම මෙන්ම ආර්තවහරණය(ඔසප් නැවතීම) ඇරඹුම  යන සියල්ලෙන්ම පෙර කී  බලපෑම ඇති කළ හැක. සමහර වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර මගින් පවා මොළයේ ව්‍යාකුලතාව ඇති කරනු ලැබිය හැක – උදාහරණයක් ලෙස, ඇතැම් රුධිර පීඩන ඖෂධ, නින්ද ආධාරක සහ රසායනික චිකිත්සාව(chemotherapy) දැක්විය හැකියි.

කෙසේවෙතත් දැනට මොළයේ ව්‍යාකුලතාව ඇතිවීමට වඩාත්ම ප්‍රබල හේතුව දීර්ඝ COVID විය හැකිය. දීර්ඝ COVID සහිත පුද්ගලයින්ට   මුලින්ම් SARS-CoV-2 ආසාදනය වීමෙන්  සති, මාස හෝ වසර ගණනාවකට පසුව පවා කල් පවතින රෝග ලක්ෂණ අත්විඳිය හැකිය. මෙම රෝගීන් වාර්තා කරන වඩාත් සුලබ රෝග ලක්ෂණයක් වන්නේ නිදන්ගත මොළයේ ව්‍යාකුලතාවයි.

Nature සඟරාවේ ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද 2022 අධ්‍යයනයක් මගින් සොයා ගනු ලැබුවේ,  COVID-19  පූර්වලලාට බාහිකය ඇතුළුව මොළයේ ඇතැම් ප්‍රදේශවල අසාමාන්‍යතා සහ මොළයේ සහ ස්නායු පද්ධතියේ ස්නායු සෛල අන්තර්ගත් අඳුරු පැහැ පටක(grey matter) නැතිවීමක් ඇති කළ හැකි බවයි. මෙය ඊළඟට පුද්ගල්යින්ගේ සංජානන හැකියාවන්ට බලපෑම් කළ හැකිය. “ආසාදිත සහභාගිවන්නන් හට, ආසාදිත නොවන සහභාගිවන්නන් හා සසඳන විට සංකීර්ණ කාර්යයන් ඉටු කිරීමේ හැකියාවේ වඩාත් වැඩි මට්ටමින් අඩුවීමක් පෙන්නුම් කළ බව අපට පෙනී ගියේය.”  යයි , අධ්‍යයනයේ පළමු කතුවරයා සහ ඔක්ස්ෆර්ඩ් විශ්ව විද්‍යාලයේ සායනික ස්නායු විද්‍යාව පිළිබඳ  නෆීල්ඩ්  දෙපාර්තමේන්තුවේ ස්නායු විද්‍යාඥ Gwenaà «lle Douaud Live Science වෙත ඊමේල් පණිවුඩයකින් දැන්වීය.

මොළයේ ව්‍යාකුලතාව  සුව කළ හැකිද?

ශුභාරංචිය නම්, බොහෝ අවස්ථාවලදී මොළයේ ව්‍යාකුලතාව තත්ත්වයට ප්රතිකාර කළ හැකි බවයි. “මිනිස් මොළය බෙහෙවින් ප්‍රාත්‍යාස්ථ හෙවත් පහසුවෙන් ප්‍රකෘති තත්ත්වයට පත්වන සුළුයි”  යනුවෙන් Brennan පවසයි.

මොළයේ ව්‍යාකුලතාව ආමන්ත්‍රණය කිරීම සඳහා මතුපිටට යටින්  ශරීරගතව පවතින හේතුව හඳුනා ගැනීම ප්‍රධාන වේ.  මානසික ව්‍යාකුලබව හට ගන්නේ, ආතතිය(stress) හෝ නින්ද නොමැතිකම නිසා නම්, රාත්‍රීයේ හොඳ  නින්දක් නිදාගෙන විවේක ගැනීම වැනි සරල දෙයකින් (ඇත්ත වශයෙන්ම, මෙය කියන්න ලේසියි කරන්න අමාරුවුණත්) එය සමනය කළ හැකිය. මීට අමතරව, ව්‍යායාම කිරීම, හොඳින් ආහාර ගැනීම සහ ප්‍රහේලිකා ආදිය මගින් මනස උත්තේජනය කිරීම වැනි දේ තුළින් ජීවන රටාව වෙනස් කිරීම Brennan  පවසන පරිදි යම් සංජානන ව්‍යාකුලතාව අවම කර ගැනීමට උපකාරී වේ.

කෙසේවෙතත්, හොඳ නින්දක් වැනි ක්‍රියා මර්ග මගින් ද පුද්ගලයෙකුගේ මොළයේ ව්‍යාකුලතාව පහව නොයන්නේ නම්, ඒ ගැන පරීක්ෂා කර බැලීම හොඳ අදහසකි. “පුද්ගලයෙකු මතකය ගැන සැලකිලිමත් වන විට, සෑම විටම පරෙස්සම් වීම සහ වෛද්යවරයා හමුවීමට කටයුතු කිරීම වඩාත්  හොඳය,” Brennan පෙන්වා දෙයි.

දීර්ඝ  COVID වැනි නිදන්ගත තත්වයන්ගෙන් මොළයේ ව්‍යුහය වෙනස් වීම කාලයත් සමඟම සුව විය හැකි නමුත්, ඊට කොපමණ කාලයක් ගත විය හැකිද යන්න දැන ගැනීමට තවමත් ප්‍රමාණවත් දත්ත නොමැත. 2023 දී  British Medical Journal – BMJ හී ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අධ්‍යයනයකට අනුව, දිගුකාලීන කොවිඩ් රෝගීන් 70 කගෙ දත්ත  විශ්ලේෂණයකින් හෙළි වූයේ  සමාධිය හෙවත් එකාග්‍රතාව සහ මතක ගැටළු ගැන වාර්තා කළ අය ආසාදනයෙන්(කෝවිඩ්) වසරකට පසුව ද මෙම රෝග ලක්ෂණ අඛණ්ඩව අත්විඳින බවයි.  එන්නත් ලබා ගන්නා ලද පුද්ගලයින්ට මෙම කල්පවත්නා රෝග ලක්ෂණ අත්විඳීමට ඇති ඉඩකඩ අඩුය.

ආර්න්ස්ටන් සහ ඇගේ සගයන් වැනි පර්යේෂකයෝ  මොළයේ ව්‍යාකුලතාව සමනය කිරීමට ක්‍රම සොයමින් සිටිති. (මුලින් ADHD – Attention deficit hyperactivity disorder සහ අධි රුධිර පීඩනය වැනි වෙනත් තත්වයන්ට ප්‍රතිකාර කිරීම සඳහා වැඩි දියුණු කරන ලද) දැනට භාවිතයට ගන්නා, බලාපොරොත්තු තැබිය හැකි ඖෂධ කිහිපයක් සොයාගෙන ඇති නමුත් පර්යේෂකන්ගේ කාර්යය තවමත් පව්තින්නේ මුල් අවධියේය. “මෙය විද්‍යාව  බොහෝ දේ ඉගෙන ගැනීමට පටන් ගෙන ඇති ක්ෂේත්‍රයකි,” ඇය පෙන්වා දෙයි. “ප්‍රතිශක්තිකරණ පද්ධතියේ සහ ස්නායු පද්ධතියේ සම්බන්ධකය ඉතා සංකීර්ණ වන්නා සේම ඉතා වැදගත් ද වේ.”

ආර්න්ස්ටන් වැනි පර්යේෂකයන් සහ ඇගේ සගයන් මොළයේ මීදුම සමනය කිරීමට ක්‍රම සොයමින් සිටිති. ඔවුන් දැනට පවතින පොරොන්දු වූ ඖෂධ කිහිපයක් සොයාගෙන ඇත (මුලින් ADHD සහ අධි රුධිර පීඩනය වැනි වෙනත් තත්වයන්ට ප්‍රතිකාර කිරීම සඳහා සංවර්ධනය කරන ලදී), නමුත් ඔවුන්ගේ කාර්යය තවමත් මුල් අවධියේ පවතී. “මෙය විද්‍යාව බොහෝ දේ ඉගෙන ගැනීමට පටන් ගෙන ඇති පිටියකි,” ඇය පැවසුවාය. “ප්‍රතිශක්තිකරණ පද්ධතියේ සහ ස්නායු පද්ධතියේ අතුරු මුහුණත ඉතා සංකීර්ණ වන අතර ඉතා වැදගත් වේ.”

Live Science(ජනවාරි 16 දා) හී පළ වූ What is brain fog? ලිපිය ඇසුරෙනි