ඔබේ ශරීරය නියාමනය කිරීමේ ප්රධාන කාර්යභාරයක් ඉටු කරන හෝමෝනයක්, සමාජ මාධ්ය බලපෑම් කරන්නන් විසින් ‘දුෂ්ටයෙකු’ බවට පත් කරමින් සිටී
ඔබට වෙහෙසක් දැනෙනවාද? බඩ පිපීමක් තිබේද? නින්දේ ගැටලු තිබේද? එසේනම්, ඔබේ කෝටිසෝල් (Cortisol) මට්ටම ඉහළ ගොස් විය හැකිය – නැතහොත්, අවම වශයෙන් සමාජ මාධ්ය ඔබව විශ්වාස කිරීමට පොළඹවන්නේ එයයි.
කෝටිසෝල් යනු නවතමයෙන්ම අවධානයට ලක් වූ රසායනික ද්රව්යයයි. බොහෝ සෞඛ්ය සහ සුවතා (wellness) ‘Influencers’ හෙවත් සමාජ මාධ්ය බලපෑම් කරන්නන්ගේ ඇස් හමුවේ, සියලු ආකාරයේ ගැටලුවලට වගකිව යුත්තේ එයයි – ඇත්ත වශයෙන්ම, එම ගැටලු නිවැරදි අතිරේක (supplements) සංයෝගයකින් විසඳා ගත හැකි බවද ඔවුහු පවසති5. නමුත් ඇත්තටම කෝටිසෝල් යනු කුමක්ද? එය මෙතරම් කරදරයක් ඇති කරන්නේ ඇයි?
කෝටිසෝල් සාමාන්යයෙන් හඳුන්වන්නේ ‘ආතති හෝමෝනය’ (stress hormone) ලෙසයි. ඔබට යම් තර්ජනයක් දැනුණු විට, ඔබේ මොළයේ ඇති ඇමිග්ඩලාව (amygdala) ‘සටන් කිරීම හෝ පලා යාම’ (fight or flight) ප්රතිචාරය ක්රියාත්මක කරයි. ඔබව සටනට හෝ පලා යාමට සූදානම් කිරීම සඳහා ඇඩ්රිනලින් (adrenaline) සහ නෝර්ඇඩ්රිනලින් (noradrenaline) නිකුත් වේ. බය හිතෙන චිත්රපටයක් බලන විට එකවර ගැස්සී යාමේදී හෝ රැකියාවේ විශාල ඉදිරිපත් කිරීමකට පෙර ඇතිවන නොසන්සුන් භාවයේදී ඔබට දැනෙන්නේ මෙයයි9.
බොහෝ විට මෙම ආතතිය වැඩි වේලාවක් පවතින්නේ නැත – ගැස්සීම මොහොතකටය, ඉදිරිපත් කිරීම විනාඩි කිහිපයකටය. එය පහව ගිය පසු ඔබේ ඇඩ්රිනලින් මට්ටම නැවත සාමාන්ය තත්ත්වයට පත්වේ. ස්නායු විද්යාඥයින් සහ මනෝවිද්යාඥයින් මෙය ‘උග්ර ආතතිය’ (acute stress) ලෙස හඳුන්වන අතර, මධ්යස්ථ ප්රමාණවලින් එය ඇත්ත වශයෙන්ම අපට හිතකර වේ.
“ආතති ප්රතිචාරය යනු කෝටිසෝල්හි එකම කාර්යභාරය නොවේ”
කෝටිසෝල් කරළියට එන්නේ එම ආතතිය දීර්ඝ කාලයක් පැවතුනහොත් හෝ කළමනාකරණය කළ නොහැකි යැයි හැඟෙන විටය. මෙම අවස්ථා වලදී, ඔබේ වකුගඩු මුදුනේ ඇති අධිවෘක්ක ග්රන්ථි (adrenal glands) වලින් කෝටිසෝල් නිකුත් වේ. එය විනාඩි 15-20 කට පසුව උපරිම මට්ටමට ළඟා වන අතර , එම කාලය තුළ, ශක්තිය පවතින බවටත්, මාංශ පේශි වෙත රුධිරය ගලා යන බවටත් වග බලා ගනිමින්, මෙන්ම ඔබේ මොළය සක්රියව තබමින්, තර්ජනයට ප්රතිචාර දැක්වීම දිගටම කරගෙන යාමට ඔබේ ශරීරයට එය උපකාර කරයි.
නමුත් අප බියට පත් වන හෝ ආතතියට පත් වන සෑම අවස්ථාවකම මෙය සිදු නොවේ. “උග්ර ආතතියකින් කෝටිසෝල් ප්රතිචාරයක් ලබා ගැනීම ඇත්තෙන්ම තරමක් අපහසුයි,” බ්රිස්ටල් විශ්ව විද්යාලයේ වෛද්ය විද්යාලයේ මහාචාර්ය ස්ටැෆර්ඩ් ලයිට්මන් පවසයි. “ඇඩ්රිනලින් ප්රතිචාරයක් ලබා ගැනීම ඉතා පහසුයි, නමුත් කෝටිසෝල් නිකුත් වීමට සැලැස්වීම අභියෝගයක්. එය රඳා පවතින්නේ ඔබ පෞද්ගලිකව යම් දෙයක් දරුණු තර්ජනයක් ලෙස දකිනවාද යන්න මතයි.” 19
නමුත් ආතති ප්රතිචාරය යනු කෝටිසෝල්හි එකම කාර්යභාරය නොවේ. ඊට ධනාත්මක වන වෙනත් වැදගත් කාර්යයන් ද ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, උදෑසන නැගිටීමට කෝටිසෝල් ඔබට උපකාර කරයි: ඔබ අවදි වීමට පෙර ඔබේ කෝටිසෝල් මට්ටම ඉහළ යයි. දවස සඳහා ඔබව සූදානම් කරන මෙම ඉහළ යාම නොමැතිව, ඇඳෙන් නැගිටීම මීට වඩා බෙහෙවින් දුෂ්කර වනු ඇත.
කෝටිසෝල් ඉතා පුළුල් පරාසයක කාර්යභාරයන් ඉටු කරන බව ලයිට්මන් පෙන්වා දෙයි24. “කෝටිසෝල් යනු සංඥා අණුවක් (signalling molecule) – ඔබේ මාංශ පේශි, ඔබේ අක්මාව, ඔබේ මොළය වැනි ඔබේ ශරීරයේ සෑම පටකයකම පාහේ කෝටිසෝල් ප්රතිග්රාහක තිබෙනවා.” 25
ඔබේ අවයව සහ මාංශ පේශි කෝටිසෝල් වෙතින් සංඥා ලැබූ විට, එය ඔබේ ශරීරය ස්ථායීව තබා ගන්නා වැදගත් කාර්යයන් ඉටු කිරීමට ඒවා පොළඹවයි. උදාහරණයක් ලෙස, ඔබේ අක්මාව සහ අග්න්යාශය වැනි අවයව කෝටිසෝල් හඳුනා ගත් විට, ස්ථාවර රුධිර සීනි මට්ටමක් පවත්වා ගැනීමට සහ ඔබේ රුධිර පීඩනය ස්ථාවරව තබා ගැනීමට එය ඒවාට උපකාර කරයි27. කෝටිසෝල් මගින් ශරීරයේ ප්රති-ප්රදාහක (anti-inflammatory) යාන්ත්රණයන් ද ක්රියාත්මක කළ හැකි අතර, කෙටි කාලසීමාවන් සඳහා ඔබේ ප්රතිශක්තිකරණ පද්ධතිය ඉහළ නැංවීමට උපකාරී වේ28.
“[කෝටිසෝල්] බහුවිධ දේ සිදු කරනවා,” ලයිට්මන් පවසයි. “ඒ වගේම එය ශරීරය විසින් ඉතා පරිස්සමින් පාලනය කරනු ලබනවා, මන්ද බොහෝ දේ එය මත රඳා පවතින නිසයි. ඇත්ත වශයෙන්ම, එය ඔබට ජීවත් වීමට අවශ්ය එකම හෝමෝනයයි – කෝටිසෝල් නොමැතිව, ඔබ මිය යනු ඇත.”
රටාවයි වැදගත් (PATTERNS MATTER)
එසේනම්, ඔබට යම් කෝටිසෝල් ප්රමාණයක් අනිවාර්යයෙන්ම අවශ්ය වේ. නමුත් බලපෑම් කරන්නන් පෙන්වා දෙන පරිදි, ඔබට ගැටලු ඇති කළ හැකි මට්ටමින්, එය ඔබ සතුව ‘වැඩිපුර’ ඇති බවට ඔබ කනස්සල්ලට පත්ව සිටින්නේ නම් කුමක් කළ යුතුද?
කෙසේ වෙතත්, එය තීරණය කිරීම උපක්රමශීලී විය හැකිය, මන්ද ඔබේ කෝටිසෝල් මට්ටම දවස පුරා ස්වභාවිකව උච්චාවචනය වේ (උදෑසන ඉහළ ගොස් සවස් වන විට පහත වැටේ). කරදරය නම්, ඔබේ කෝටිසෝල් මට්ටම මැනීමට භාවිතා කරන නිවසේදීම කළ හැකි පරීක්ෂණ කට්ටල (at-home test kits) දිනකට වරක් පමණක් ඒවා පරීක්ෂා කරන ලෙස ඔබෙන් ඉල්ලා සිටීම සහ එමගින් ඔබේ මට්ටම සාමාන්යයෙන් ‘ඉහළ’ ද ‘පහළ’ ද යන්න පිළිබඳ ඇඟවීමක් ලබා දෙන බව පැවසීමයි35.
ලයිට්මන් මෙම පරීක්ෂණ “සම්පූර්ණ විකාරයක්” ලෙස හඳුන්වන අතර, “ඕනෑම එක් වේලාවකදී, සාමාන්ය මට්ටමේ විචලනය ඉතා විශාල බැවින් යමෙකුගේ කෝටිසෝල් ඉහළද පහළද යන්න ඔබට කිසිසේත්ම කිව නොහැකි” බව පෙන්වා දෙයි. “විනාඩි 20කට පස්සේ, එය සම්පූර්ණයෙන්ම වෙනස් වෙන්න පුළුවන්.”
ඇත්තටම සිදුවන්නේ කුමක්දැයි දැන ගැනීමට, ඔබට දින ගණනාවක් පුරා, බොහෝ වාරයක් ඔබේ කෝටිසෝල් මට්ටම මැනීමට සිදුවනු ඇත – වෛද්යවරුන් කෝටිසෝල් නිකුත් වීමේ වෙනස්කම් හා සම්බන්ධ රෝග හඳුනා ගන්නේ එලෙසය.
“නරක චරිතයක් වීමට වඩා, කෝටිසෝල් යනු අපගේ ශරීරවලට සහ මොළයට අත්යවශ්ය හෝමෝනයකි”
කාරණා තවදුරටත් සංකීර්ණ කරමින්, කෝටිසෝල් නිකුත් වන්නේ දළ වශයෙන් සෑම පැයකට වරක් වැනි ‘වරින් වර’ (in bursts) ය. මෙම රටාව ජාන ක්රියාකාරිත්වය වෙනස් කරන අතර සමස්ත කාර්යයන් රාශියකට අත්යවශ්ය වේ.
මේ පිළිබඳව විමර්ශනය කළ එක් අධ්යයනයක් සඳහා නිරෝගී ස්වේච්ඡා සේවකයන් බඳවාගෙන, ඔවුන්ගේ ස්වාභාවික කෝටිසෝල් අවහිර කර, ඊට ගැලපෙන මාත්රා ආදේශ කරන ලදී41. ඉන් එකක් වූයේ ‘ස්පන්දනයන්’ (pulses) නොමැති දෛනික (circadian) රිද්මයක් අනුකරණය කිරීමයි; අනෙක ස්පන්දනයන් සහිත දෛනික රිද්මයක් (ස්වාභාවික නිකුත් කිරීමේ රටාවකට සමාන) අනුකරණය කිරීමයි42.
ස්පන්දන නොවන ප්රොටෝකෝලය මත සිටි සහභාගිවන්නන් කෙටි-කාලීන මතක (working memory) කාර්යයන් සඳහා අඩු ලකුණු ලබා ගත් අතර දුර්වල නින්දක් වාර්තා කළහ. කෙසේ වෙතත්, ස්පන්දන ප්රොටෝකෝලය මත සිටි අයට මුහුණේ ඉරියව් නිවැරදිව හඳුනා ගැනීමේ හැකියාව අඩු වූ අතර, එය අනෙක් අතට වඩා හොඳ මානසික යහපැවැත්මක් සමඟ සම්බන්ධ වේ44. ප්රතිඵලවලින් පෙනී යන්නේ ඔබේ ක්රියාකාරීත්වයට බලපාන්නේ ඔබේ පද්ධතියේ ඇති කෝටිසෝල් ප්රමාණයම නොව, එය නිකුත් වන රටාව (pattern) බවයි45.
මීයන් පිළිබඳ අධ්යයනවලින් ද පෙනී යන්නේ අපගේ කෝටිසෝල් මට්ටම ඉහළ මට්ටමක පවතින විට නව කුසලතා වඩාත් හොඳින් ඉගෙන ගැනීමට අපට හැකි වන බවයි, මන්ද එවිට නියුරෝන සම්බන්ධතා වඩාත් පහසුවෙන් ගොඩනැගෙන බැවිනි. නමුත් මෙම කුසලතා මොළයේ දිගු කාලීනව ගබඩා වීමට නම් කෝටිසෝල් මට්ටම පහත වැටීම අවශ්ය වේ47.
නමුත් ඔබට දවස පුරා කෝටිසෝල් මැනිය හැකි වුවද, එයින් ඔබේ සෞඛ්යය ගැන බොහෝ දේ නොකියවෙනු ඇත. “ඔබට පළමුව එම විශේෂිත පුද්ගලයා සඳහා සාමාන්ය තත්ත්වය (normality) නිර්වචනය කිරීමට සිදුවනු ඇත,” ලයිට්මන් පවසයි, “ඉන්පසු ඔවුන්ගේ දවසේ රටාව සාමාන්ය පරාසයෙන් පිටත පවතින බව පෙන්වීමට සිදුවේ. කිසිවෙක් එසේ කර නැහැ. මේ සියලුම සුවතා පුද්ගලයින් ඔබට කියන්නේ ඔබේ රටාව ‘අක්රමවත්’ (dysregulated) වී ඇති බවයි, නමුත් එය සම්පූර්ණ විකාරයක්.”
කලබල නොවන්න (DON’T PANIC)
නිදන්ගත ආතතිය (chronic stress) ඔබේ සෞඛ්යයට අහිතකර බවත්, එය කළමනාකරණය කිරීමෙන් අපගේ ජීවිත ටිකක් යහපත් කර ගත හැකි බවත් විද්යාඥයෝ එකඟ වෙති. නමුත්, ලයිට්මන් පවසන්නේ, අප සැමවිටම කෝටිසෝල්ට දොස් පැවරීමට ඉක්මන් නොවිය යුතු බවයි. “ඔබ දිගු කාලීන ආතතියක් අත්විඳින්නේ නම් සෞඛ්ය ගැටලු වර්ධනය විය හැකියි – දික්කසාදයක්, රැකියාවක් නැතිවීම, රාත්රියේ ඔබව කනස්සල්ලෙන් අවදි කරන යමක්. නමුත් ඊට හේතුව කෝටිසෝල් යැයි එයින් අදහස් වෙන්නේ නැහැ.”
කෝටිසෝල් මට්ටම අඩු කිරීමේ අරමුණින් අතිරේක (supplements) වෙත යොමු වෙනවාට වඩා, අපගේ ආතතියට මුල් වූ මූලාශ්රයටම විසඳුම් සෙවීම හොඳම පිළියමයි. නමුත් මෙය සැමවිටම කළ හැකි දෙයක් නොවේ. වාසනාවකට මෙන්, අපට වෙනත් ආකාරවලින් අපගේ ආතති මට්ටම් කළමනාකරණය කළ හැකිය. උදාහරණයක් ලෙස, 2019 අධ්යයනයකින් හෙළි වූයේ, මාස තුනක් සඳහා නැටුම් පුහුණුවක් ලබා දුන් වයස්ගත පුද්ගලයින්ගේ උපරිම කෝටිසෝල් මට්ටම අඩු වූ බවයි. එමෙන්ම, නැටීමෙන් ආතතිය පිළිබඳ හැඟීම් අඩු වන බවද පෙන්වා දී ඇත.
කෙටි කාලීන ආතතිය සමඟ කටයුතු කිරීමට වැළඳගැනීම් (Hugs) ද විශිෂ්ට ක්රමයක් විය හැකිය. එක් අධ්යයනයකින් හෙළි වූයේ සිසුන් දිනකට ඔවුන්ගේ සුපුරුදු වැළඳගැනීම් ගණනට වඩා වැඩි ප්රමාණයක් ලැබූ විට, ඊළඟ දිනයේ ඔවුන්ගේ උදෑසන කෝටිසෝල් ඉහළ යාම අඩු වූ බවයි. වනාන්තරයක ඇවිදීම ද ප්රයෝජනවත් විය හැකි අතර, එක් අධ්යයනයකදී කෝටිසෝල් මට්ටම 53% කින් අඩු කර ඇත.
නරක චරිතයක් (bad guy) වීමට වඩා, කෝටිසෝල් යනු අපගේ ශරීරවලට සහ මොළයට අත්යවශ්ය හෝමෝනයක් වන අතර, අපගෙන් අතිමහත් බහුතරයකට, එය කිසිසේත්ම කරදර විය යුතු දෙයක් නොවේ62.
අපට නවතම විලාසිතාව විකිණීමට උත්සාහ කරන බලපෑම් කරන්නන්ගෙන් ඉවත් වී, සෞඛ්ය සම්පන්න ජීවිතයක මූලික කරුණු (ආහාර, ව්යායාම සහ නින්ද) කෙරෙහි අවධානය යොමු කිරීම ඊට වඩා බෙහෙවින් හොඳය63. විශේෂයෙන්ම, ඒ වෙනුවට සැබෑ ලෝකය සමඟ සම්බන්ධ වීමෙන් සොයා ගත හැකි ප්රීතිමත් අවස්ථා ද තිබෙන විට.
සයන්ස් ෆෝකස් සඟරාවට ජිනි ස්මිත් ලියූ ලිපියකිනි. ජිනි ස්නායුවේදය ගැන ලියන විද්යා ලේඛිකාවකි.
තතු 
ප්රතිචාරයක් ලබාදෙන්න