බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයන් මිලියනයකට ආසන්න පිරිසක් මතක ශක්තිය නැති කරන රෝගය(ඩිමෙන්ශියාව) සමඟ ජීවත් වෙති. ඩිමෙන්ශියාවට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා බ්‍රිතාන්‍ය පර්යේෂකයෝ සමේ සෛල කුඩා මොළයක් බවට පත් කරන නව විද්‍යාවකට පුරෝගාමී වෙති. මහාචාර්ය Selina Wray ඇල්සයිමර් රෝගය පිළිබඳ පුරෝගාමී පර්යේෂණවල ප්‍රමුඛයා වේ

ඇල්සයිමර් රෝගය සඳහා ලබාදිය හැකි නව ප්‍රතිකාර විශාල පරාසයක් අත්හදා බැලීම සඳහා බ්‍රිතාන්‍ය විද්‍යාඥයෝ රසායනාගාරයක් තුළ ‘කුඩා මොළයක්’ වර්ධනය කිරීමට පුරෝගාමී වන පියවි සෛල තාක්ෂණය භාවිතා කරති.

ඉන්ද්‍රිය වැනි සෛල එකතුව, මොළයේ ඩිමෙන්ශියාව ආරම්භ වන ආකාරය පළමු වරට නිරීක්ෂණය කිරීමට පර්යේෂකයන්ට ඉඩ සලසයි.

Daily Mail පුවත් පත සමග පසුගිය ඉරිදා  විශේෂ සම්මුඛ සාකච්ඡාවකදී, ව්‍යාපෘතිය පිටුපස සිටින ප්‍රධාන පර්යේෂක, Alzheimer’s Research UK හි අණුක ස්නායු විද්‍යාව පිළිබඳ මහාචාර්යවරිය සහ ලන්ඩන් යුනිවර්සිටි කොලේජියේ (University College London – UCL) හි ජ්‍යෙෂ්ඨ පර්යේෂණ සගයා වන Selina Wray හෙළි කළේ ඔවුන් දැන් ඖෂධ 96ක් පරීක්ෂා කරමින් සිටින බවයි.

“අපි ඩිමෙන්ශියා පර්යේෂණයේ ආකර්ෂණීය නව යුගයකට පිවිසෙමින් සිටිමු, ”ඇය පවසයි. ‘මෙම කුඩා මොළ භාවිතා කිරීමෙන් ඩිමෙන්ශියාව ඇතිවීම නැවැත්විය හැකි හෝ එහි බලපෑම් ආපසු හැරවිය හැකි ප්‍රතිකාර පවා වර්ධනය කිරීමට අපට පුළුවන් වේවි.’

නව ඩිමෙන්ශියා ප්‍රතිකාරයන්ගේ අවශ්‍යතාවය පැහැදිලිය – බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයන් මිලියනයකට ආසන්න ප්‍රමාණයක්  මෙම පරිහානීය රෝගයෙන් පෙළෙති; මතක ශක්තිය නැතිවීම, ව්‍යාකූලත්වය සහ සරල කාර්යයන් කිරීමට නොහැකි වීම එහි රෝග ලක්ෂණයි. 2050 වන විට, එක්සත් රාජධානියේ වයස්ගත ජනගහනය සලකද්දී,  එම අගය දෙගුණයක් වනු ඇතැයි විවාශ කෙරේ.

විද්‍යාඥයින්ට ඇති ප්‍රශ්නය නම් රෝගියෙකු ජීවත්ව සිටියදී මොළයේ සිදුවන වෙනස්කම් නිරීක්ෂණය කිරීම  කළ නොහැකි තරමටම වාගේ අසීරු වීමයි. මක්නිසාද යත්, අනෙකුත් ඉන්ද්‍රියයන් මෙන් නොව, විද්‍යාඥයින්ට රසායනාගාරයක අධ්‍යයනය කිරීම සඳහා මොළයේ කොටසක් ඉවත් කළ නොහැකි බැවිනි.

‘මොළය පුනර්වර්ධනය වෙන්නේ නැහැ, ඒ නිසා අපි පටක සාම්පලයක් ඉවත් කළොත් අපි එයට සදාකාලිකවම හානි කරනවා,’ මහාචාර්ය Wray පවසයි. ‘ සිදුවෙමින් පවතින දේ පිළිබඳ සාමාන්‍ය චිත්‍රයක් ලබා දීමට මොළයේ ස්කෑන් පරීක්ෂණඋපකාරී වේ, එනමුත් අණුක මට්ටමින් සිදුවන්නේ කුමක්ද යන්න ඒවාට පැවසිය නොහැක.

‘ඉතින් ඩිමෙන්ශියා රෝගයෙන් මොළයට ඇති වන බලපෑම පිළිබඳ බොහෝ පර්යේෂණ සිදු කර ඇත්තේ එම රෝගයෙන් මියගිය පුද්ගලයන්ගේ මොළය භාවිත කරමිනි. නමුත් මොළයට දැනටමත් හානි සිදුවී ඇති විට, පරිහානිය මුලින්ම ආරම්භ වූයේ කුමකින් දැ යි සොයා බැලීම ඉතා අපහසුය.

මෙම ‘කුඩා මොළ’ නිර්මාණය කිරීම සඳහා, පර්යේෂකයන් ඩිමෙන්ශියාවේ ජානමය ස්වරූපයක් ඇති රෝගීන්ගෙන් සම සාම්පල එකතු කරයි – ඔවුන් උපත ලැබුවේ ඔවුන්ගේ DNA වල දෝෂ සහිතව නම්  එයින් අදහස් වෙන්නේ, ඔවුන් කුඩා අවධියේදී රෝගය වර්ධනය වන බවයි.

විශේෂ වූ ඖෂධ භාවිතා කරමින් විද්‍යාඥයින්ට සමේ සෛල, විවිධ සෛල වර්ග බවට වර්ධනය වීමට හැකි පියවි සෛල (stem cells) බවට පත් කළ හැකිය.  මොළයේ සෛල බවට පත් කිරීම සඳහා හැසිරවිය හැකිය. එම සෛල මිලියන තුනක් පමණ – මිලියන තුනම එකම රෝගියෙකුගෙන් ගත් ඒඉවාය – පසුව පැන්සලයක අග ඇති ඉරේසරක හෙවත් මකනයක ප්‍රමාණයේ කුඩා මොළයක් නිර්මාණය කිරීම සඳහා එක්කාසු කරනු ලැබේ.

“මෙකී කුඩා මොළයේ සිදුවන මෙම ඩිමෙන්ශියා වෙනස්කම් අප දැක ඇති අතර හානිය සිදුවීම නැවැත්වීමට අපට කළ හැකි දේ සොයා බැලීමට අපට දැන්පටන් ගත හැකිය.” යයි මහාචාර්ය Wray පවසයි.

පසුගිය මාස 12 තුළ ඩිමෙන්ශියා රෝගීන් සඳහා බලාපොරොත්තුවේ යම් සුබ ලකුණක් දැක ගත හැකිවී  වී ඇත්තේ රෝග තත්ත්වය සාර්ථකව මන්දගාමී කළ පළමු ප්‍රතිකාරය බවට  lecanemab සහ donanemab යන  ඖෂධ  පත් වෙමිනි.

කෙසේ වෙතත්, බරපතල අතුරු ආබාධ ඇතිවීමේ ඉහළ අවදානමක් ඖෂධ දෙකටම ඇත – දළ වශයෙන් lecanemab රෝගීන් හය දෙනෙකුගෙන් එක් අයෙකු සහ donanemab රෝගීන්ගෙන් හතරෙන් එකක් පමණ මොළයේ ලේ ගැලීම්වලට ගොදුරු විය. ඖෂධවලට සම්බන්ධ අතුරු ආබාධ හේතුවෙන් එක් එක් පරීක්ෂණයකදී රෝගීන් තිදෙනෙක් මිය ගියහ. ප්‍රතිකාර ක්‍රම ඵලදායි වන්නේ ඇල්සයිමර් රෝගයේ මුල් අවධියේදී රෝගීන්ට ලබා දෙන විට පමණි. රෝග ලක්ෂණ ආරම්භ වීමට පෙර රෝගය හඳුනා ගැනීම සඳහා රුධිර පරීක්ෂාව වැනි ඵලදායී මෙවලමක් නොමැති නිසා මෙය විශේෂයෙන් ගැටළුකාරී වේ.

වඩාත් තීරනාත්මක වන්නෙ, දෙන් එක ඖෂධයකයටවත්, ඇල්සයිමර් රෝග ලක්ෂණ ආපසු හරවන්නේ නැත.

“Lecanemab සහ donanemab  ප්‍රබෝධජනකයි, මන්ද  ඩිමෙන්ශියාව මන්දගාමී කළ හැකි බව ඒවා ඔප්පු කරන හෙයිනි,”මහාචාර්ය Wray පවසයි, “නමුත් රෝගය සුව කිරීමට සැබෑ සාර්ථකත්වයක් ලබා ගැනීමට නම්, එය වර්ධනය වීමට පෙර එහි ආරම්භයේදීම එය ඉලක්ක කර ගත යුතුය”.

ඩිමෙන්ශියාව ඇතිවීමට හේතුව කුමක්ද යන්න පිළිබඳව විශේෂඥයන්ට හැකි න්‍යායන් ගණනාවක් තිබේ. බොහෝ අය විශ්වාස කරන්නේ එය ඇමයිලොයිඩ් නම් විෂ සහිත ප්‍රෝටීනයක් මගින් අවුලුවන බවයි. මේවා සාමාන්‍යයෙන් ප්‍රතිශක්තිකරණ පද්ධතිය මගින් විනාශ වන තෙක් මොළයේ සංසරණය වන නමුත් සම්පූර්ණයෙන් තේරුම් නොගත් හේතු නිසා ඩිමෙන්ශියා රෝගීන් තුළ ඒවා එකට එකතු වී සෛල ක්‍රියාකාරිත්වය අඩාල කර මොළයට හානි සිදු කරන සමරු ඵලක සෑදිය හැක.

නව ඇල්සයිමර් ඖෂධ ඇමයිලොයිඩ් සමරු ඵලකය ඉලක්ක කරයි, නමුත් ඒවාට පෙර හානිය ඉවත් කළ නොහැක.

ඩිමෙන්ශියාව ඇතිවීමට හේතුව කුමක්ද යන්න පිළිබඳව විශේෂඥයන්ට සතුව න්‍යායන් ගණනාවක් තිබේ. බොහෝ අය විශ්වාස කරන්නේ එය amyloid නම් විෂ සහිත ප්‍රෝටීනයක් මගින් අවුලුවන බවයි. මේවා සාමාන්‍යයෙන් ශරීරයේප්‍රතිශක්තිකරණ පද්ධතිය මගින් විනාශ කරනු ලබන තෙක් මොළයෙහි සංසරණය වන නමුත් (තවම)සම්පූර්ණයෙන් තේරුම් නොගත් හේතු නිසා ඩිමෙන්ශියා රෝගීන් තුළ ඒවා එකට එකතු වී සෛල ක්‍රියාකාරිත්වය අඩාල කර මොළයට හානි සිදු කරන කැලැල් සෑදිය හැක.

නව ඇල්සයිමර් ඖෂධ, ඇමයිලොයිඩ් කැලැල් ඉලක්ක කරයි; නමුත් කලින් සිදු වූ හානිය ඉවත් කළ නොහැක.

මෙම පර්යේෂණාත්මක ඖෂධ කිසිවක් රෝගීන්ට පිරිනැමීමට අවම වශයෙන් දශකයක්වත් ගත විය හැකි නමුත්, මහාචාර්ය Wray පවසන්නේ රෝගීන්ගේ අනාගතය පිළිබඳව ඇය සුබවාදීව පසුවන බවයි.”ඊළඟ පියවර වනු ඇත්තේ lecanemab සහ donanemab වැනි ඖෂධවලට සමාන බලපෑමක් ඇති නමුත් අතුරු ආබාධවලින් තොර ඖෂධ වනු ඇතැයි බලාපොරොත්තු වෙනවා” ඇය පවසන්නීය, “අනාගතයේ දී, මෙම කුඩා මොළයේ පර්යේෂණ භාවිතා කිරීමෙන්, හානිය ආපසු හැරවිය හැකි තැනකට අපට පැමිණිය හැකිය”.

[Professor Selina Wray is presenting a lecture, ‘Building a brain in a dish: how can stem cells help us to understand dementia?’, on October 8, 2023, at New Scientist Live at ExCeL, London.]

 Daily Mail(Updated: 22:01 BST) පුවත් පතේ පල වූ British researchers pioneer new science which turns skin cells into mini brains to fight dementia යන ලිපිය ඇසුරෙනි