කලක් විය නොහැක්කක් ලෙස බැහැර කෙරුණු, ස්නායු නැවත වර්ධනය වීම, තුවාල සුව කිරීමට සහ ස්නායු විකෘතිතා රෝග සඳහා ප්‍රතිකාර කිරීමට නව බලාපොරොත්තුවක් ලබා දෙයි.

බිලියන ගණනක් ස්නායු සෛල අපගේ ශරීරය පුරා සංඥා සම්ප්‍රේෂණය කරන අතර, මොළය සිය අත්‍යවශ්‍ය කාර්යයන් ඉටු කරන මාර්ග ලෙස සේවය කරයි. වසර දහස් ගණනක් පුරා වෛද්‍යවරුන් සිතුවේ ස්නායු වලට සිදුවන හානිය යථා තත්ත්වයට පත් කළ නොහැකි බවයි. පුරාණ ග්‍රීසියේ, හිපොක්‍රටීස් සහ ගැලන් වැනි නවීන වෛද්‍ය විද්‍යාවේ නිර්මාතෘවරුන් වේදනාව, වලිප්පුව හෝ මරණයට පවා හේතු වේ යැයි බියෙන් හානි වූ ස්නායු මත සැත්කම් කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළහ.
මෙම මතය පසුගිය ශතවර්ෂ දෙක දක්වාම බොහෝ දුරට නොවෙනස්ව පැවතුණි. එම කාලය තුළ ශල්‍ය වෛද්‍යවරුන් සහ විද්‍යාඥයින් විසින් ශරීරයේ සහ මොළයේ ඇති නියුරෝනවලට තුවාල වීමෙන් පසු තමන්වම අලුත්වැඩියා කර ගැනීමට සහ පුනර්ජනනය වීමට හැකි බවටත්, ජීවිත කාලය පුරාම නව ස්නායු සෛල වර්ධනය විය හැකි බවටත් සාක්ෂි සොයා ගන්නා ලදී. මෑත දශක කිහිපය තුළ මෙම දැනුම, ස්නායු ආබාධ සඳහා සාර්ථක ප්‍රතිකාර ක්‍රම ඇති කිරීමට මඟ පෙන්වූ අතර ස්නායු විකෘතිතා රෝග සඳහා පිළියම් සෙවීමට පර්යේෂකයන් පෙළඹවීය.
මිනිසුන් සහ අනෙකුත් පෘෂ්ඨවංශීන් තුළ, ස්නායු පද්ධතිය කොටස් දෙකකට බෙදා ඇත: සුෂුම්නාව සහ මොළයෙන් සමන්විත මධ්‍යම ස්නායු පද්ධතිය සහ මොළය ශරීරයේ සෙසු කොටස් සමඟ සම්බන්ධ කරන පර්යන්ත ස්නායු පද්ධතිය.
පර්යන්ත ස්නායු පද්ධතියේ හානි වූ නියුරෝන අග්‍ර එකට මැසීමට දැරූ උත්සාහයන් හත්වන සියවස දක්වා දිව යයි. කෙසේ වෙතත්, ස්නායු හරියටම පුනර්ජනනය වන්නේ කෙසේදැයි විද්‍යාඥයින් තේරුම් ගැනීමට පටන් ගත්තේ 1800 ගණන්වල අග භාගයේදී ය. බ්‍රිතාන්‍ය කායික විද්‍යාඥ ඔගස්ටස් වෝලර්, ගෙම්බන් යොදාගෙන කළ පර්යේෂණ තුළින්, පර්යන්ත ස්නායුවකට තුවාල වීමෙන් පසු සිදුවන දේ විස්තරාත්මකව පැහැදිලි කළේය. ඉන්පසු, 1900 ගණන්වලදී, බලගතු ස්පාඤ්ඤ ස්නායු ව්‍යුහ විද්‍යාඥයෙකු වූ සන්තියාගෝ රමෝන් යි කජාල්, සෛලීය මට්ටමින් ස්නායු පුනර්ජනනය සිදුවන ආකාරය පිළිබඳ අවබෝධයක් ලබා දුන්නේය. එසේ වුවද, ස්නායු එකට මැසීමෙන් යහපතට වඩා හානියක් සිදුවේද යන්න පිළිබඳව දැඩි විවාදයක් පැවතුණි.
හානියට පත් නියුරෝන යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමේ ක්‍රමවේදයන්හි වෛද්‍යවරුන් සැලකිය යුතු දියුණුවක් ලැබුවේ 20 වැනි සියවසේ ලේ වැකි ලෝක යුද්ධ පසුබිමේදී ය. සාමාන්‍යයෙන් ස්නායු හානි සහිත දරුණු තුවාල ලැබූ සොල්දාදුවන්ට ප්‍රතිකාර කිරීම සඳහා, වෛද්‍යවරුන් විසින් ස්නායු බද්ධ කිරීම වැනි ක්‍රම දියුණු කරන ලදී. මෙහිදී කැඩී ගිය ස්නායුවක පරතරය පිරවීම සඳහා ස්නායු කැබලි බද්ධ කරනු ලැබේ.
කාලයත් සමඟ, ඇතැම් පර්යන්ත ස්නායු තුවාල අන් ඒවාට වඩා පහසුවෙන් අලුත්වැඩියා කළ හැකි බව වෛද්‍යවරු ඉගෙන ගත්හ. ඕනෑම ප්‍රතිකාරයක සාර්ථකත්වය සඳහා තුවාලයේ වේලාව, ස්ථානය සහ ප්‍රමාණය මෙන්ම රෝගියාගේ වයස වැනි සාධක සැලකිය යුතු ලෙස බලපෑ හැකිය. කැපුණු ස්නායු වලට වඩා තැළුණු ස්නායු අලුත්වැඩියා වීමේ හැකියාව වැඩිය. ස්නායුවක ඉලක්කගත පටකයට ආසන්නව සිදුවන තුවාල, දුරින් සිදුවන තුවාලවලට වඩා ක්‍රියාකාරීත්වය නැවත ලබා ගැනීමේ වැඩි අවස්ථාවක් ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, අතේ සම්පූර්ණ දිග දිගේ විහිදෙන සහ යටි අතේ සහ අතෙහි ප්‍රධාන මාංශ පේශී පාලනය කරන අල්නා ස්නායුව (ulnar nerve) සලකා බලන්න. මැණික් කටුව ආසන්නයේ ස්නායු හානියක් ඇති පුද්ගලයෙකුට, ප්‍රතිකාර කිරීමෙන් පසු අතෙහි සහ අතෙහි ක්‍රියාකාරීත්වය නැවත ලබා ගැනීමට ඇති ඉඩකඩ, එම ස්නායුවම උරහිස ආසන්නයේ තුවාල වූ කෙනෙකුට වඩා බෙහෙවින් වැඩි ය. මන්දයත්, දෙවැනි අවස්ථාවේදී ස්නායුව උරහිසේ සිට මැණික් කටුව දක්වාම නැවත වර්ධනය විය යුතු බැවිනි.
අද පවා බොහෝ පර්යන්ත ස්නායු තුවාල සඳහා ප්‍රතිකාර කිරීම අපහසු වන අතර, විද්‍යාඥයින් සුව කිරීම පහසු කිරීම සඳහා පුනර්ජනන යාන්ත්‍රණයන් වඩා හොඳින් අවබෝධ කර ගැනීමට උත්සාහ කරති. ජෝන්ස් හොප්කින්ස් විශ්ව විද්‍යාලයේ වෛද්‍ය විද්‍යාලයේ ස්නායු විශේෂඥ වෛද්‍ය අහ්මෙට් හෝකේට අනුව, මෑත වසරවලදී සිදු වූ එක් කැපී පෙනෙන වර්ධනයක් වන්නේ “ස්නායු මාරු කිරීම” යි. මෙහිදී, අසල ඇති ස්නායුවක ශාඛාවක් හානියට පත් ස්නායුවකට හරවා යවනු ලැබේ. උදාහරණයක් ලෙස, ස්නායුවක් එහි ඉලක්කගත මාංශ පේශියට බොහෝ දුරින් හානි වූ අවස්ථාවකදී, යථා තත්ත්වයට පත්වීමට ඉඩ සලසන කාල රාමුවක් තුළ එම දිගු දුර ප්‍රමාණය පුරා නැවත වර්ධනය වීමට පවතින ක්‍රමවේද ප්‍රමාණවත් නොවනු ඇත. මෙම හැරවුම් මාර්ගය, ක්‍රියාකාරීත්වය නැවත ලබා ගැනීමට විකල්ප මාර්ගයක් සපයයි. ශාන්ත ලුවී හි වොෂින්ටන් විශ්ව විද්‍යාලයේ ප්ලාස්ටික් හා ප්‍රතිනිර්മാണ ශල්‍ය වෛද්‍යවරියක වන සූසන් මැකිනන්, ස්නායු මාරු කිරීමේ තාක්ෂණයේ දියුණුවට මූලික වශයෙන් දායක වී ඇති අතර, මින් පෙර ස්ථිර චලන අහිමිවීමකට තුඩු දිය හැකිව තිබූ පර්යන්ත ස්නායු තුවාලවලින් පසුව රෝගීන්ට තම අත් පා භාවිතා කිරීමට හැකියාව ලබා දී ඇත.
නිදසුනක් වශයෙන්, උසස් පාසල් බේස්බෝල් ක්‍රීඩකයෙකු වූ ඔස්කාර් හැන්සන්, බන්ධනියක (ligament) තුවාලයක් සුව කිරීමට කළ සැත්කමකින් පසු ඔහුගේ වම් අතේ අල්නා ස්නායුවට හානි වීම නිසා එම අතේ බොහෝ ප්‍රදේශයක සංවේදනය සහ චලනය නැති විය. “ඔහුට නැවතත් ඔහුගේ අත භාවිතා කිරීමට හැකි වේ යැයි කිසිදු බලාපොරොත්තුවක් තිබුණේ නැහැ,” ඔහුගේ මව වන පැට්‍රීෂියා හැන්සන් පවසයි. නමුත් මැකිනන් ස්නායු මාරු කිරීමේ ක්‍රියාවලියක් සිදු කිරීමෙන් පසු, බොහෝ ක්‍රියාකාරීත්වය නැවත ලැබිණි. “ඇය ඒ සැත්කමෙන් ඔහුගේ ජීවිතය බේරා ගත්තා,” හැන්සන් පවසයි.
පර්යන්ත ස්නායු තුවාලවලට ප්‍රතිකාර කිරීමේදී ලබා ගත් විශාල ප්‍රගතිය නොතකා, මධ්‍යම ස්නායු පද්ධතියේ – එනම් මොළයේ සහ සුෂුම්නාවේ – ඇති නියුරෝන නැවත වර්ධනය වීමට නොහැකි බවට වූ මතය 20 වැනි සියවසේ අග භාගය වන තුරුම පැවතුණි.
1980 ගණන්වල මුල් භාගයේදී කැනේඩියානු ස්නායු විද්‍යාඥ ඇල්බට් අග්වායෝ සහ ඔහුගේ සගයන් විසින් මීයන්ගේ සුෂුම්නාවේ සහ මොළයේ කඳේ (brain stem) නියුරෝන, තුවාල වූ ස්ථානයට පර්යන්ත ස්නායු කොටස් බද්ධ කළ විට නැවත වර්ධනය විය හැකි බව පෙන්වා දුන් අවස්ථාව තීරණාත්මක විය. මෙම සොයාගැනීම් මගින් මධ්‍යම ස්නායු පද්ධතියේ නියුරෝනවලටද පුනර්ජනනය විය හැකි බව හෙළි වූ බව හෝකේ පවසයි: “ඔවුන්ට අවශ්‍ය වූයේ සුදුසු පරිසරය පමණි.”
ඉන් පසුව වසර ගණනාවක් පුරා ස්නායු විද්‍යාඥයින් එම පරිසරය කෙබඳුදැයි හෙළිදරව් කර ගැනීමට කටයුතු කළහ. ඒ සඳහා, හානියට පත් නියුරෝන අලුත්වැඩියා කිරීමට පර්යන්ත ස්නායු පද්ධතිය වඩාත් දක්ෂ වන්නේ මන්දැයි පැහැදිලි කළ හැකි පර්යන්ත සහ මධ්‍යම ස්නායු පද්ධති අතර වෙනස්කම් ඔවුන් සෙවීය. ප්‍රධාන වෙනස්කම් කිහිපයක් මතු විය. උදාහරණයක් ලෙස, ග්ලියල් කැළැල් (glial scars) — එනම් ග්ලියල් සෛල ලෙස හඳුන්වන ස්නායු නොවන සෛල සමූහයක් — ඇතිවූයේ මධ්‍යම ස්නායු පද්ධතිය තුළ වූ තුවාලවලදී පමණි. කෙසේ වෙතත්, මෙම කැළැල්වල අරමුණ තවමත් විවාදාත්මකය.
අද වන විට, ශරීරයේ සහ මොළයේ නියුරෝන නැවත වර්ධනය වීම වළක්වන හෝ සක්‍රීය කරන නිශ්චිත යාන්ත්‍රණයන් සෙවීම සක්‍රීය පර්යේෂණ ක්ෂේත්‍රයක්ව පවතී. මිනිසුන් තුළ ක්‍රියාත්මක වන ක්‍රියාවලීන් අනාවරණය කර ගැනීමට අමතරව, විද්‍යාඥයින් විසින් නෙමටෝඩාවන් තුළ දක්නට ලැබෙන ගම් වැනි අණු වන “ෆියුසොජන් (fusogens)” වැනි, වෙනත් ජීවීන්ගේ ස්නායු සෛල අලුත්වැඩියාවට ඉඩ සලසන අණු හඳුනාගෙන ඇත. පර්යේෂකයන් උත්සාහ කරන්නේ ප්‍රතිකාර කිරීමට අපහසු මිනිස් ස්නායු තුවාල සඳහා උපකාරී කර ගැනීමට මෙම ෆියුසොජන් යොදා ගැනීමටයි.
නූතන ස්නායු විද්‍යාඥයින් ක්ෂේත්‍රයේ තවත් දිගුකාලීන මූලධර්මයකට අභියෝග කර ඇත: එනම්, වැඩිහිටි මොළය ස්නායු උත්පාදනය (neurogenesis), එනම් අලුත්ම ස්නායු සෛල නිර්මාණය වීමේ ක්‍රියාවලියට, සම්බන්ධ නොවන බවට වූ විශ්වාසයයි.
මොළයේ ස්නායු උත්පාදනය පිළිබඳ මුල්ම හෝඩුවාවන් 1960 ගණන්වලදී මතු වූ අතර, මැසචුසෙට්ස් තාක්ෂණ ආයතනයේ පර්යේෂකයන් වැඩිහිටි මීයන්ගේ මොළයේ නියුරෝන බෙදීමේ සලකුණු නිරීක්ෂණය කළහ. “එකල, මෙම සොයාගැනීම් සැකයෙන් යුතුව පිළිගනු ලැබුවා,” කැලිෆෝනියාවේ ලා ජොයියා හි සෝල්ක් ජීව විද්‍යා අධ්‍යයන ආයතනයේ ජාන විද්‍යාව පිළිබඳ මහාචාර්යවරයෙකු වන රස්ටි ගේජ් පවසයි. “එය විශ්වාස කිරීමට නොහැකි තරම් දෙයක් විය.”
ඉන්පසු, 1980 ගණන්වල මුල් භාගයේදී, රොක්ෆෙලර් විශ්ව විද්‍යාලයේ ස්නායු විද්‍යාඥ ෆර්නැන්ඩෝ නොටෙබෝම්, පිරිමි ගී ගයන කුරුල්ලන්ගේ ගීත ගැයීමට සම්බන්ධ මොළයේ කලාපයේ ප්‍රමාණය ඝෘතු අනුව වෙනස් වන බව සොයා ගත්තේය. නොටෙබෝම් සහ ඔහුගේ සගයන් පසුව පෙන්වා දුන්නේ සතුන්ගේ මොළයේ සෛල ඝෘතු සමඟ මිය ගොස් නැවත උත්පාදනය වන බවයි. මෙම සොයාගැනීම්වලින් දිරිමත් වූ පර්යේෂකයෝ, වෙනත් සතුන් තුළද වැඩිහිටි ස්නායු උත්පාදනයේ සලකුණු සෙවූහ. 1998 දී ගේජ් සහ ඔහුගේ සගයන් වැඩිහිටි මිනිසුන්ගේ මොළයේ – විශේෂයෙන් ඉගෙනීම සහ මතකය සමඟ සම්බන්ධ කලාපයක් වන හිපොකැම්පස් (hippocampus) තුළ – මෙම ක්‍රියාවලිය සිදුවන බවට සාක්ෂි හෙළි කළහ.
වසර ගණනාවක් පුරා මිනිසුන් තුළ වැඩිහිටි ස්නායු උත්පාදනයට සහාය ලැබුණද, සමහර ප්‍රවීණයන් තවමත් එහි පැවැත්ම ගැන විවාද කරති. 2018 දී, ගී ගයන කුරුල්ලන් සම්බන්ධයෙන් නොටෙබෝම් සමඟ වැඩ කළ, සැන් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ හි කැලිෆෝනියා විශ්ව විද්‍යාලයේ ස්නායු විද්‍යාඥයෙකු වන ආටුරෝ අල්වාරෙස්-බුයිලා විසින් සම-නායකත්වය දුන් කණ්ඩායමක්, වැඩිහිටි මිනිස් මොළයේ නව නියුරෝන සෑදීම අතිශයින් දුර්ලභ, සහ බොහෝ විට නොපවතින දෙයක් බව සඳහන් කරමින් අධ්‍යයනයක් ප්‍රකාශයට පත් කළේය.
එසේ වුවද, පසුකාලීන ජීවිතයේදී ස්නායු උත්පාදනය සිදුවන බවට වැඩෙන එකඟතාවයක් පවතී – එමෙන්ම මෙම වර්ධනය හිපොකැම්පසය වැනි මොළයේ ඇතැම් කොටස් වලට පමණක් සීමා වී ඇති බව පෙනේ. පසුගිය ජූලි මාසයේදී, ස්වීඩනයේ කැරොලින්ස්කා ආයතනයේ කණ්ඩායමක් වාර්තා කළේ, නියුරෝන වල පූර්වගාමීන් වන ස්නායු ප්‍රාක් සෛලවල (neural progenitor cells) අණුක සලකුණු, ළදරු වියේ සිට මහලු විය දක්වාම මිනිස් මොළයේ පැවති බවයි. පර්යේෂකයන් දැන් මෙම නැගී එන ස්නායු සෛලවල අරමුණ තේරුම් ගැනීමට උත්සාහ කරන අතර, ඇල්සයිමර් වැනි ස්නායු විකෘතිතා රෝග සඳහා ප්‍රතිකාර කිරීම සඳහා ඒවායින් ඉඟි ලබා ගත හැකිදැයි විමසති. සමහර විද්‍යාඥයින් පශ්චාත් කම්පන ආතති ආබාධ (PTSD) වැනි මනෝචිකිත්සක තත්ත්වයන්ගේ රෝග ලක්ෂණ වැඩිදියුණු කළ හැකිදැයි ස්නායු උත්පාදනය ඉලක්ක කර ගනිමින් ගවේෂණය කරමින් සිටිති.
නියුරෝනයක් නැවත වර්ධනය වී අලුත්වැඩියා කළ හැකි බව තේරුම් ගැනීම සහ එම ක්‍රියාවලියේ තොරතුරු හඳුනා ගැනීම විශාල ජයග්‍රහණයක් බව ඕස්ට්‍රේලියාවේ ක්වීන්ස්ලන්ත විශ්ව විද්‍යාලයේ සෛලීය හා අණුක ස්නායු ජීව විද්‍යාඥයෙකු වන මැසිමෝ හිලියාඩ් පවසයි. ඊළඟ පියවර වනුයේ මෙම ක්‍රියාවලීන් පාලනය කරන්නේ කෙසේදැයි සොයා ගැනීම බව ඔහු වැඩිදුරටත් සඳහන් කරයි: “එය තීරණාත්මක වනු ඇත.”

ඩයනා ක්වෝන් | Nature Magazine