ප්ලාස්ටික් හෙවත් සංස්ලේෂිත පොලිමර් අපව ස්වභාවික සම්පත්වල සීමාවන්ගෙන් නිදහස් කරනු ඇතැයි මුලදී සිතුවත්, එය දැවැන්ත පාරිසරික අර්බුදයකට මග පෑදුවේය.

1864 දී, සුප්‍රසිද්ධ Scientific American සඟරාවේ, බිලියඩ් මේස නිෂ්පාදන සමාගමක් විසින් දියත් කරන ලද තරඟයක් පිළිබඳව දැන්වීමක් පළ විය: “ඇත්දළ සඳහා ආදේශකයකට ඩොලර් දස දහසක්.” ඇත්දළ හිඟ වෙමින් පැවති නමුත්, බිලියඩ් බෝල සෑදීමට අවශ්‍ය එහි ඇති ප්‍රත්‍යාස්ථතාව, දෘඪතාව සහ ඝනත්වය වෙනත් ද්‍රව්‍යයකින් සොයා ගැනීම දුෂ්කර විය.

නිව් යෝර්ක්හි මුද්‍රණකරුවෙකු වූ ජෝන් වෙස්ලි හයට් (John Wesley Hyatt) මෙම අභියෝගයට පිළිතුරක් ඉදිරිපත් කළේය. ඒ සෙලියුලොයිඩ් (celluloid) ය. එය බෝලය එකට තබා ගන්නා පොලිමරයක් වූ සෙලියුලෝස් නයිට්‍රේට්, නම්‍යශීලී බව ලබා දෙන කාබනික සංයෝගයක් වූ කපුරු සහ ක්‍රීඩාවට අවශ්‍ය නිවැරදි ගුණාංග ලබා දීමට කුඩු කරන ලද ගව අස්ථි වලින් සමන්විත විය. ඩොලර් 10,000 ක ත්‍යාගය ලබාගෙන තම නව නිපැයුමේ අයිතිය පවරා දෙනවා වෙනුවට, හයට් 1869 දී එයට පේටන්ට් බලපත්‍රය ලබාගෙන ඔහුගේම සමාගමක් ආරම්භ කළේය. සංරක්ෂණ විද්‍යාඥයෙකු වන ආතර් නෙවෙස් පවසන පරිදි, මෙම සෙලියුලොයිඩ් බිලියඩ් බෝලය “ප්ලාස්ටික් කර්මාන්තයේ ආරම්භක වස්තුව” විය.

“පළමු ප්ලාස්ටික්” නිර්මාණය වූයේ තිරසාරභාවය පිළිබඳ ගැටලුවකට පිළිතුරක් ලෙසය. ඇතුන්, ඉබ්බන් සහ සේද පණුවන් සීමිත සංඛ්‍යාවක් සිටි අතර, ඔවුන්ගේ දළ, කටු සහ කෙඳි සඳහා ඉල්ලුම දිනෙන් දින ඉහළ යමින් තිබුණි. ප්ලාස්ටික් කර්මාන්තයේ මුල් යුගයේ ලිපි සහ වෙළඳ දැන්වීම්වලින් පෙන්නුම් කළේ මෙම ද්‍රව්‍ය ස්වභාවික සම්පත් මත ඇති පීඩනය සමනය කරන බවයි.

මහා පරිවර්තනය සහ ව්‍යාප්තිය

ඇත්දළ හිඟවීමේ බියෙන් ඇරඹුණු ප්ලාස්ටික් සංවර්ධනය, 20 වන සියවස වන විට සාමාන්‍ය ජනතාවට සුඛෝපභෝගී භාණ්ඩ ලබා දීමේ අදහස දක්වා වෙනස් විය. 1940 ගණන්වලදී, දෙවන ලෝක යුද්ධ සමයේදී ඇමරිකාවේ ප්ලාස්ටික් නිෂ්පාදනය තුන් ගුණයකින් පමණ ඉහළ ගියේය. මෙම ව්‍යාප්තියත් සමඟම, පොලිමර් නිෂ්පාදනය සඳහා කපු, සෝයා බෝංචි සහ සීනි වැනි ජෛව-පාදක ද්‍රව්‍ය වෙනුවට, බහුල සම්පතක් ලෙස ප්‍රවර්ධනය කරන ලද පැට්‍රෝලියම් ආදි ෆොසිල ඉන්ධන ආදේශ විය. නිෂ්පාදනවලට විශේෂ ගුණාංග ලබා දීම සඳහා වර්ණක, ප්ලාස්ටිසයිසර් (phthalates සහ bisphenol A වැනි) සහ ගිනි නිවීමේ කාරක වැනි ආකලන ද එක් කරන ලදී.

යුතෝපීය සිහිනයක් බිහිසුණු යථාර්ථයක් වූ හැටි

මේ කතාවේ ඉතිරිය ඔබ දන්නවා. 1970 දශකය වන විට, “ප්ලාස්ටික්වල ස්වභාවධර්මය අභිබවා යාමේ හැකියාව තවදුරටත් යුතෝපීය නොව, විනාශකාරී දෙයක් ලෙස පෙනෙන්නට විය,” යනුවෙන් ඉතිහාසඥ ජෙෆ්රි එල්. මයිකල් ලියයි. ප්ලාස්ටික්, ලාභදායීව නිපදවිය හැකි අධික භාණ්ඩ යුගයක් ආරම්භ කළේය. මුලින් ඒවායේ කල්පැවැත්ම සඳහා අගය කළ ද්‍රව්‍ය, එක් වරක් භාවිතා කර ඉවතලන (single-use) භාණ්ඩ සඳහා ජනප්‍රිය විය. කෙසේ හෝ ප්ලාස්ටික්වලින් 90% ක් තාක්ෂණිකව ප්‍රතිචක්‍රීකරණය කළ නොහැකි අතර, ප්‍රතිචක්‍රීකරණ ව්‍යාපාර මිනිසුන්ව තවත් ප්ලාස්ටික් භාණ්ඩ මිලදී ගැනීමට දිරිමත් කළා පමණක් බව සමහරු තර්ක කරති.

ප්ලාස්ටික් ජෛව හායනයකට ලක් නොවන (not biodegradable) නිසා, එය පරිසරයේ එකතු වී, වසර සිය ගණනක් හෝ දහස් ගණනක් පුරා කුඩා කැබලිවලට (microplastics) කැඩී යයි.

අප වටා ඇති නොපෙනෙන ආක්‍රමණය

දැන් පර්යේෂකයන් පරිසරයට විෂ රසායනික ද්‍රව්‍ය කාන්දු කරන කුඩා ප්ලාස්ටික් කැබලි වන ක්ෂුද්‍ර ප්ලාස්ටික්වල (microplastics) පැවැත්ම සහ බලපෑම් පිළිබඳව විමර්ශනය කරමින් සිටී. වතුර බෝතල් වැනි එක් වරක් භාවිතා කරන භාණ්ඩ ගැටලුවේ පැහැදිලි කොටසක් වුවද, තවත් බොහෝ වැරදිකරුවන් ඇත. 1990 දශකය වන තෙක්, විලාසිතා කර්මාන්තයේ ප්‍රමුඛව පැවතියේ ස්වභාවික කෙඳි ය; 2023 දී ගෝලීය කෙඳි නිෂ්පාදනයෙන් 67% ක් සංස්ලේෂිත පොලිමර් වලින් සමන්විත වූ අතර, පොලියෙස්ටර් පමණක් නව ඇඳුම්, ගෘහ රෙදිපිළි සහ පාවහන් වලින් 57% ක් විය. මෙම නිෂ්පාදන සෝදන සෑම වාරයකදීම ක්ෂුද්‍ර ප්ලාස්ටික් කෙඳි පිට කරන අතර, භූගත ජලය දූෂණය වීමට දායක වේ.

මෙම දූෂක පසෙහි සහ ජලයේ පමණක් නොව, නව අධ්‍යයනයකින් හෙළි වූයේ ශාක පත්‍ර වාතයෙන් ක්ෂුද්‍ර ප්ලාස්ටික් අවශෝෂණය කරන බවයි. අප ඇතුළු අධ්‍යයනය කරන ලද සියලුම සතුන්, අපගේ ආහාරවල ඇති ප්ලාස්ටික් අනුභව කිරීම සහ ජලයේ ඇති ප්ලාස්ටික් පානය කිරීම පමණක් නොව; දැන් අපගේ අවයවවල පවා ප්ලාස්ටික් ඇත.

තිත්ත උත්ප්‍රාසය

එක් පාරිසරික ගැටලුවකට විසඳුමක් ලෙස ඇරඹුණු දෙය, අපේ කාලයේ විශාලතම සහ විසඳීමට අපහසුම පාරිසරික අර්බුදයක් බවට පත්ව ඇත. රෙබෙකා ඇල්ට්මන් 2021 දී Science සඟරාවට ලියූ පරිදි, සෙලියුලොයිඩ් “ඇතුන්ව, විශේෂයෙන්ම බිලියඩ් බෝල කර්මාන්තයෙන් බේරා ගත් බව කියැවේ. [නමුත්] වෙළඳපොළ දත්ත පෙන්වා දෙන්නේ සෙලියුලොයිඩ් ඇත්දළ ඉල්ලුම අඩු නොකළ බවත්, එය හඳුන්වා දීමෙන් පසු වසරවලදී එම ඉල්ලුම වර්ධනය වූ බවත්ය.”

ඇය තවදුරටත් පවසන්නේ, සෙලියුලොයිඩ්, තායිවානයේ බහුලව දක්නට ලැබෙන සදාහරිත ගසකින් ලබාගන්නා කපුරු (camphor) සඳහා වූ ඉල්ලුම ද වේගවත් කළ බවයි. කපුරු වෙළඳාම පාලනය කිරීමේ තරඟය තායිවානයේ වනාන්තර විනාශ කර එහි ආදිවාසී ප්‍රජාවන් අවතැන් කළේය. සංස්ලේෂිත පොලිමර් පැමිණීම මනුෂ්‍ය වර්ගයා ස්වභාවික සම්පත්වල සීමාවන්ගෙන් නිදහස් කළේ නැත.

ඇත්දළ සඳහා ආදේශකයක් සොයා ගැනීමේ තරඟයක් ලෙස ආරම්භ වූ දෙය, අද පැසිෆික් සාගරයේ ඇති මහා කසළ ගොඩ (Great Pacific Garbage Patch) සහ ලොව පුරා සාගරවල ඇති අනෙකුත් ප්ලාස්ටික් පර්වත පිරිසිදු කිරීමේ ක්‍රම සොයා ගැනීමේ තරඟයක් බවට පත්ව ඇත. 1942 දී රසායනික කර්මාන්තයේ ඉතිහාසඥයෙකු වූ විලියම්ස් හේන්ස් ප්‍රකාශ කළේ, සංස්ලේෂිත ද්‍රව්‍ය “හිට්ලර්ට හෝ මුසෝලිනිට වඩා අපේ මී මුණුබුරන්ගේ ජීවිතවලට වැඩි බලපෑමක්” ඇති කරනු ඇති බවයි. අනාගත පරම්පරාවට සිදුවන විශාලතම බලපෑම ඔවුන්ගේ මොළයේ ඇති නැනෝ ප්ලාස්ටික් (nanoplastic) කැබලි විය හැකි බව ඔහු කිසිදා නොසිතන්නට ඇත.

සයන්ටිෆික් ඇමෙරිකන් අඩවියෙනි